Java Evropiane për Sigurinë dhe Shëndetin në Punë 2024 na jep një mundësi për të reflektuar mbi një nga çështjet më të rëndësishme dhe shpesh të injoruara: sëmundjet profesionale dhe aksidentet në vendin e punës. Ndërsa numri i aksidenteve në punë ka rënë në dekadën e fundit, sëmundjet profesionale mbeten një kërcënim i madh për shëndetin e punëtorëve, si në nivel global, ashtu edhe në Kosovë. Në vendin tonë, mungesa e një legjislacioni të rregulluar dhe strukturuar mbi sëmundjet profesionale vazhdon të krijojë boshllëk në mbrojtjen e të drejtave dhe shëndetit të punëtorëve.
Sëmundjet profesionale përbëjnë një nga sfidat më të mëdha për shëndetin dhe sigurinë e punëtorëve në të gjithë botën. Ndërsa teknologjia dhe praktikat moderne të punës kanë sjellë përmirësime të mëdha në shumë aspekte të sigurisë në vendin e punës, sëmundjet që lidhen me kushtet e punës mbeten një kërcënim i vazhdueshëm. Sipas Organizatës Ndërkombëtare të Punës (ILO), çdo vit rreth 2.78 milionë njerëz humbin jetën si rezultat i aksidenteve dhe sëmundjeve të lidhura me punën, ndërsa 2.4 milionë prej tyre vdesin nga sëmundjet profesionale. Këto shifra përfshijnë më shumë se 200,000 vdekje vetëm në Evropë. Kërcënimi nga sëmundjet profesionale është veçanërisht shqetësues në sektorët e ndërtimit, prodhimit, dhe bujqësisë, ku punëtorët përballen me ekspozim ndaj substancave të rrezikshme dhe kushteve të punës të dëmshme.
Një faktor kryesor që kontribuon në rritjen e sëmundjeve profesionale është ekspozimi i zgjatur ndaj kimikateve të rrezikshme, azbestit, pluhurit dhe gazrave toksike, të cilat shkaktojnë sëmundje si kanceri, problemet e frymëmarrjes, dhe çrregullimet muskuloskeletore. Për shembull, azbesti, një material ndërtimi i përdorur gjerësisht në të kaluarën, mbetet ende një shkak kryesor i kancerit të mushkërive dhe sëmundjeve të frymëmarrjes. Në shumë vende, përdorimi i tij është ndaluar ose kufizuar, por në disa sektorë, veçanërisht në ndërtesa të vjetra, rreziku ende ekziston. Sipas ILO, rreth 500,000 raste të reja të kancerit të lidhura me punën regjistrohen çdo vit globalisht, duke e bërë këtë një nga sfidat më të mëdha për shëndetin e punëtorëve.
Gjithashtu, çrregullimet muskuloskeletore, të cilat përfshijnë dhimbjet e shpinës, qafës dhe gjymtyrëve të shkaktuara nga puna fizike e rëndë ose pozicionet e gabuara trupore, prekin rreth 60% të të gjithë punëtorëve në Bashkimin Evropian. Punëtorët që punojnë në ndërtim, prodhim, dhe industri të ngjashme janë veçanërisht të ndjeshëm ndaj këtyre çrregullimeve. Për më tepër, stresi në punë dhe çrregullimet mendore janë një problem në rritje në mbarë botën. Sipas Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH), stresi kronik në vendin e punës kontribuon në rritjen e rasteve të depresionit dhe ankthit, dhe më shumë se një në pesë punëtorë raportojnë se përballen me nivele të larta stresi. Këto kushte kanë ndikime afatgjata në produktivitetin e punëtorëve dhe në mirëqenien e tyre të përgjithshme.
Disa vende kanë implementuar sisteme të fuqishme për të mbrojtur punëtorët nga sëmundjet profesionale. Për shembull, Gjermania ka një sistem të avancuar të sigurimeve shëndetësore për punëtorët që përfshin mbrojtje për sëmundjet profesionale dhe aksidentet në punë. Një regjistër kombëtar për sëmundjet profesionale ndihmon në mbikëqyrjen dhe analizimin e rasteve, duke krijuar një bazë të fortë për zhvillimin e politikave parandaluese. Një sistem i tillë ka ndihmuar në uljen e rasteve të sëmundjeve profesionale dhe ka rritur ndërgjegjësimin për rreziqet që përballen punëtorët në sektorët më të rrezikuar.
Në një shembull tjetër, Suedia ka implementuar një sistem që përfshin vlerësime të rrezikut psikosocial në çdo vend pune, duke synuar përmirësimin e shëndetit mendor të punëtorëve dhe uljen e stresit në vendin e punës. Ky sistem ka ndihmuar në uljen e rasteve të çrregullimeve mendore të lidhura me punën dhe ka përmirësuar ndjeshëm mirëqenien e përgjithshme të punëtorëve. Në anën tjetër të globit, Australia ka krijuar një sistem për kontrollin e rreziqeve dhe edukimin e vazhdueshëm të punëtorëve, duke përfshirë rehabilitimin e tyre pas sëmundjeve profesionale. Ky model ka treguar rezultate të rëndësishme në uljen e numrit të sëmundjeve profesionale të raportuara.
Studimet ndërkombëtare tregojnë se adresimi i sëmundjeve profesionale kërkon një qasje të integruar që përfshin edukimin, mbikëqyrjen, dhe sigurimin e kompensimit të drejtë për punëtorët e prekur. Një studim nga EU-OSHA zbuloi se punëtorët në ambientet industriale janë katër herë më të predispozuar për të zhvilluar sëmundje të frymëmarrjes si astma dhe bronkit kronik. Gjithashtu, një studim nga Universiteti i Harvardit tregoi se punëtorët që përballen me stres të vazhdueshëm në punë kanë një rrezik më të lartë për të zhvilluar sëmundje kardiovaskulare.
Përmirësimi i kushteve të punës dhe mbrojtja e punëtorëve nga sëmundjet profesionale kërkon një përkushtim të vazhdueshëm dhe përmirësim të vazhdueshëm të legjislacionit dhe politikave për sigurinë në punë. Sistemet e avancuara të vendeve si Gjermania, Suedia dhe Australia tregojnë se përmes ndërgjegjësimit, politikave të qarta dhe mbështetjes për punëtorët, është e mundur të minimizohen rreziqet dhe të përmirësohet mirëqenia e përgjithshme e fuqisë punëtore. Kosova duhet të ndjekë këto modele ndërkombëtare për të përmirësuar mbrojtjen e punëtorëve të saj dhe për të ndërtuar një sistem më të fortë të mbrojtjes së shëndetit në vendin e punës.